Kubilay MİSTİLİ[1]
Müslüman Kardeşler,[2] bölgedeki pek çok siyasal İslam akımını da etkilemesi nedeniyle büyük önem arz etmektedir. İslâm ülkeleri on dokuzuncu yüzyılın sonu ve yirminci yüzyılın başlarında siyasi, iktisadi, kültürel ve toplumsal sıkıntılar ile karşı karşıya kalmıştır. Batının, Müslüman ülkeler ve halklar üzerindeki tahakkümüne bir çıkış olarak kurulan Müslüman Kardeşler’in genelde Orta Doğu coğrafyası ve Mısır’da etkili olduğu yanılgısına düşmemek gerekir. Çünkü Müslüman Kardeşler bu yüzyılın dünya müslümanlarına örnek en önemli örgütlü yapısıdır. Bu çerçevede Hareketin kurucu önderi Bennâ’ya ait siyasî hareket yirmiye yakın ülkeyi etkilemiştir. Bunların önemlileri; Ürdün, Yemen, Cezayir, Kuveyt, Irak, Suriye, Lübnan, Sudan, Fas, Suudi Arabistan ve Filistin’dir.
Müslüman Kardeşler, silahlı faaliyetlerden uzak durmak koşuluyla İslami yaşamın esaslarını anlatmak ve bu esasları hayatın her anına hâkim kılmak adına tebliğ, irşad, davet yöntemini kullanan toplumsal ve siyasi bir İslami örgüttür. ‘İslami’ veya ‘İslamcı’ hareketler diye adlandırılan bu Hareket Hasan el-Bennâ tarafından “Müslüman Kardeşler Cemiyeti” adı altında kurulmuş; on yıl gibi kısa süre içinde bütün Mısır’daki siyaseti etkileyecek bir seviyeye ulaşmıştır. Mısır’ın içinde bulunduğu işgal ortamı ve hükümetin işbirlikçi tutumu Bennâ’nın söyleminin halk üzerindeki etkilerini arttırmada yardımcı olmuş, bir davet ve tebliğ hareketi olduğu kadar siyasal bir güç haline dönüşmesine neden olmuştur. Onun güçlenmesi, Mısır halkını bilinçlendirmesiyle doğru orantılıydı. Mısır halkının uyanışı ise, sömürgeci güçlerle onların yerli destekçilerinin bütün hesaplarını alt üst etmeye başlamıştı. 1940’lara gelindiğinde teşkilâtın Mısır’daki şube sayısı üç bini bulmuş, bağlılarının sayısı ise yüz binlere ulaşmıştı.[3]
Bennâ en önemli eserlerinden Risalelerinde Müslümanların yaşadıkları siyasal sıkıntıların toplumu olumsuz etkilediğini, toplumun kendi öz benliğinden yani Müslüman kimliğinden uzaklaştığını ve insanlarda Avrupa’ya özenme gibi bir felaketin yaygınlaştığını görmüş ve toplumun acilen ıslah edilmesi gerektiği düşünmüştür. Ona göre bu ıslah ise ancak toplumun Kuran’a ve sünnete dönmesiyle mümkün olacaktır. Kuran’a dönüşten kastı ise Kitap’ın kabirlerde ya da taziyelerde okunması değildir. O’na göre Kuran’ın lafzını okuyup, ezberleyip, akabinde hükümlerine sırt çevirmek Kuran’ın gerçek anlamda anlaşılmadığı anlamına gelmektedir. Bennâ Kuran’a dönüşten kastının, Kuran’ın hükümleri ile hükmedilmesi olduğunu ısrarla vurgulamıştır. Ona göre Kur’an bir rehber, bir öğretmen ve bir arkadaş gibi algılanmalıdır.[4]
Hasan el-Bennâ, 43 yıllık kısa ömrüne oldukça büyük işler sığdırmış bir Müslüman önderdir. İslâm dünyasındaki en önemli etkisi İslâm’ın modern dönemde algılanmasıyla ilgili katkısı görülmelidir. Sadece halk tabanında değil, Mısır’ın o dönemki yöneticilerine de bir şekilde etki etmeye çalışan Bennâ’nın söylemi, İslâm’ı yeni bir formda onlara sunarak daha anlaşılır kılmıştır. Bu dil, yönetici sınıflar ile aydınların İslâmî modeli anlamalarını ve benimsemelerini kolaylaştırmıştır. Nitekim hem kendi döneminde hem de sonraki yıllarda onlarca aydın, bürokrat ve siyasetçi/devlet adamı İhvan saflarına katılacaktır.
Örgütün siyasi alandaki varlığı, Hasan el-Bennâ’nın 1938 yılında katıldığı Öğrenci Kongresi’ndeki sözleriyle başlamıştır.[5] El-Bennâ kongrede, İslam’ın emperyal güçler tarafından dar kalıplara hapsedilmeye çalışıldığını belirten konuşmasının sonunda, toplumun her alanında İslam’ın hâkim olduğu bir yaşam tarzının inşası için verilecek mücadelede siyasi alandan da yararlanılacağından bahsetmiştir. 1938 yılında siyasi parti bağlamında bir yapılanma içine girmiştir.
1941 seçimlerine doğrudan katılma kararı almış ve böylece dini ideolojiden siyasi bir harekete geçildiğinin sinyalleri verilmiştir. Seçim sonunda önemli derecede başarı elde eden Müslüman kardeşler, Mısır’ın siyasi hayatında yeni bir aktör olarak ortaya çıkmıştır.
Bu etkiler dâhilinde güçlü bir muhalif tavır sergileyen örgüt, hükümet ile yaşanan sorunlar nedeniyle 1954-1980 yılları arasında ise siyaset dışı kalmayı tercih etmiştir. 1980 yılından sonra siyasi faaliyetlerine kaldığı yerden devam eden örgüt, başka ülke halklarına ilham olmaya devam etmiştir. Siyasi alanda varlığının hissedildiği en belirgin olay ise bünyesinden seçimle bir cumhurbaşkanı çıkarması olmuştur. Muhammed Mursi Müslüman Kardeşler’in siyasi kanadı olan Özgürlük ve Adalet Partisi’nden Cumhurbaşkanlığına aday olmuş ve 2012 seçimlerinde halkın özgür iradesi sonucu %51.73 oyla Cumhurbaşkanı seçilmiştir.[6] Mursi’nin yönetime gelmesi ülkede hak ve adalet açısından bir ümit olmuş fakat Mursi halkın demokrasi ihtiyacına yeterli çözüm getiremediği gerekçesiyle tepkilere maruz kalmıştır. Özellikle Mübarek yönetimini savunanlar, yeni cumhurbaşkanına karşı tepkilerini her platformda dillendirmeye başlamış ve çığ gibi büyüyen tepkiler neticesinde Mursi yönetimi uluslararası toplum nezdinde zor durumda bırakılmıştır.
Yaşanan gelişmeler askeri darbe ile neticelenmiş ve Mursi yönetimi düşürülmüştür. Darbeyi kabul etmeyen Mursi, parti ve örgüt üyelerine direniş çağrısında bulunmuşsa da, Müslüman Kardeşler üyeleri hapis ve idam cezaları almış ve Muhammed Mursi 16 Mayıs 2015 tarihinde mahkeme tarafından idam cezasına çarptırılmıştır. 17 Haziran 2019 tarihinde Mısır’ın demokratik yöntemlerle seçilmiş ilk Cumhurbaşkanı Muhammed Mursi(67) mahkeme salonundahayatını kaybetmiştir. Mursi’nin avukatı Abdulmaksut, duruşma salonundaki sanık kafesinde bulunan Mursi’nin son konuşmasında yargılanma sürecini eleştirdiğini belirtmiştir. Ülkenin seçilmiş ilk Cumhurbaşkanı’nın, “Şu ana kadar mahkemede neler olup bittiğini anlamıyorum. Avukat görmüyorum. Medya görmüyorum. Ortada bir mahkeme de görmüyorum. Mahkemenin görevlendirdiği avukat da beni savunacak bir bilgiye sahip olmayacak.” dediğini kaydeden Abdulmaksut, Mursi’nin bir şiire atıfta bulunarak “kendisine zulmetse de ülkesine bağlı olduğunu” söylediğini aktarmıştır.[7]
Dünya Müslümanlarına model olan Müslüman Kardeşler’in, Mısır’ın geleceğinde nasıl bir etkisi olacaktır? Hasan el- ile başlayan hareket basit bir dernek yapısından ülkenin yönetimini gerçekleştiren aktif siyasi bir harekete dönüşmüştür. Müslüman Kardeşler’i devirmeye yönelik darbeye götüren yapı Batılı güçler midir? Ya da Müslüman Kardeşler’in İslami söylemini siyasal manada hayata geçirememesi midir? Muhammed Mursi, Batı’nın özellikle ABD’nin beklentisinin tersine hareket etmesi, İran ile olan ilişkisini güçlendirmeyi amaçlaması, Muhammed Mursi’nin ilk ziyaretini 1979’dan sonra ilk defa Tahran’a yapması hem Batı hem de Arap toplumunda hayal kırıklığına neden olmuştur. Müslüman Kardeşler’in bu beklentileri karşılayamamasındaki en önemli neden, içerisindeki yapıyı kontrol edememesi ve Özgürlük ve Adalet Partisi ile Müslüman kardeşlerin ilişkisi ve siyasi manada yapılan hatalar olmuştur.
Sonuç olarak Abdülfettah el-Sisi’nin yönetimi devralmasının akabinde ülkede otoriter yapının yeniden hayata geçmesi, ülkenin en güçlü sivil siyasal yapısı Müslüman Kardeşler’in ciddi bir varoluş problemiyle yüzleşmesini beraberinde getirmiştir. Müslüman dünyanın en köklü İslami hareketinin darbeden sonra kendine nasıl bir yol çizeceği ise merak konusudur. Müslüman Kardeşler’in kendini yenilemesi ve tekrar ayağa kalkarak ilk kuruluşundaki Bennâ potansiyelini yakalayarak öncelikle Mısır’a, akabinde tüm dünya Müslümanlarına yön vermesi beklenmektedir.
[1] kumistr@gmail.com
[2] Bu metin Doç. Dr. Yusuf Sayın’ın yürütücülüğünde İlmi Düşünce Mektebi’nde gerçekleştirilen “Orta Doğu’da Siyasal Akımlar” Okuma Grubu kapsamında hazırlanmıştır.
[3] https://islamdusunceatlasi.org/peoplemaps/hasan-el-benna/255
[4] Benna, Risaleler, İstanbul: Hikmet Yay.
[5] Lia, Brynjar. 2014, Müslüman Kardeşlerin Doğuşu, İstanbul: Ekin Yayıncılık.
[6] https://www.aa.com.tr/tr/dunya/muhammed-mursi-vefat-etti/1506707#
[7] https://www.aa.com.tr/tr/dunya/muhammed-mursi-vefat-etti/1506707#
